کاربرد بیوفیدبک الکترومایوگرافی در درمان سردرهای تنشی مزمن
سردرد یکی از شایع ترین دردهاست و یکی از مشکلات پزشکی است که در کلینیک ها و بیمارستان ها و مراکز درمانی بیشترین تعداد مراجعان را دارد.
اغلب متخصصان در این زمینه معتقدند که مهم ترین علت ایجاد سردردهای تنشی، ناشی از تنش ها و انقباض های عضلانی است. مطالعات نشان می دهند که 14 درصد از مردان و 29 درصد از زنان حداقل هر چند روز یک بار،سردردهای تنشی آزاردهنده را تجربه می کنند.
سردرد تنشی عموما به عنوان درد دو طرفه ی فشارنده یا احساس درد و فشار در تمام قسمت های بالایی و پشتی سر توصیف می شود که شدت درد معمولا در نواحی پیشانی، گردن و شانه ها بیشتر است. سردرهای تنشی بین دو تا هفت روز در هفته رخ می دهند و هربار ممکن است بین یک ساعت تا تمام طول روز ادامه داشته باشند.یک سردرد تنشی آزاردهنده ی خفیف ممکنه است تبدیل به یک حمله ی سردرد شدید و ادامه دار تبدیل شود.از طرف دیگر سردردهای میگرنی به عنوان سردردهای غالبا یک طرفه ی همراه با حالت تهوع و استفراغ توصیف می شوند که با دردهای تپنده و ضربان دار مشخص می شوند.متخصصانی که در این زمینه کار می کنند و با بیمارانی با شکایت سردرد مواجه هستند باید از معیارهای دقیق و مشخص برای تشخیص نوع سردرد استفاده کنند.
درمان سردردهای تنشی مزمن
در کنار درمان های دارویی، روش های رفتاری درمان سردرد در کنار درمان بیوفیدبک و تمرین های آرمیدگی می توانند موثر واقع شوند و لازم است که در مانگران، ترکیبی از روش های فوق را به صورتی همزمان برای درمان بیماران استفاده کنند.
مطالعات در این زمینه نشان می دهند که در درمان سردردهای تنشی افزایش آگاهی نسبت به میزان تنش های عضلانی در طول جلسات بیوفیدک و در دوره های زمانی خارج از جلسات درمان، پذیرش اثربخشی درمان و افزایش خودکارآمدی فرد در کنترل علائم به علاوه ی مهارت های کسب شده توسط مراجع و رابطه میان درمانگر و مراجع اهمیت بسیار زیادی در میزان اثربخشی مداخلات درمانی دارد.
کاربرد بیوفیدبک الکترومیوگرافی ( برق نگاری ماهیچه ای) در درمان سردردهای تنشی:
ابتدا دو الکترود فعال را تقریبا در منقطه ی مرکزی پیشانی قرار دهید و الکترود گراند، بین دو الکترود فعال قرار داده شود . پیشنهاد می شود برای هر مراجع از الکترودهای یک بار مصرف استفاده شود تا مانع از بروز و سرایت بیماری های احتمالی شود.میزان انقباض عضلانی کمتر از 2 میکروولت معمولا نشان دهنده ی آرامش در ماهیچه و عدم وجود تنش عضلانی است. اگر در شروع جلسه میزان تنش همین قدر باشد و در طول جلسه در حین ارائه محرک های استرس زا، تصویرسازی و گفت و گو با مراجع به همین میزان باقی بماند یا تغییرات اندکی نشان بدهد، باید تنش عصلانی در نواحی گردن و شانه ها نیز اندازه گیری شود. معاینه ی دستی برای برررسی سفتی و نرمی عضلات هم می تواند در جایگزینی محل قرار دادن الکترودها به کار برود. در حین نصب الکترودها جهت کاهش استرس بیمار در مورد نحوه ی انجام کار و الکترودها و سنسورها توضیح دهید و مشخص کنید که سنسور الکترومیوگرافی صرفا جهت ثبت و انداره گیری فعالیت الکتریکی ماهیچه بکار می ورد و هیچ جریانی در طول جلسه از سنسورها وارد بدن فرد نمی شود.
در جلسه ی اول از مراجع می خواهیم که یکی از روش های آرام سازی عضلانی را انتخاب کند و تا پایان جلسه با همان روش پیش برود. در جلسه ی اول مدت زمان انجام تمرین بیوفیدبک را کوتاه تر، بین سه تا 5 دقیقه در نظر می گیریم به علاوه ی یک دوره ی استراحت با چشمان بسته حداکثر به مدت 12 دقیقه. در جلسات پایانی، زمان تمرین های بیوفیدبک را می توانیم افزایش دهیم و تا 25 دقیقه بالا ببریم. برای بیمار باید توضیح داد که فرایند یادگیری کنترل انقباض عضلانی و کاهش تنش عضلانی کار ساده ای نیست و ممکن است نیاز به زمان و تمرین زیادی داسته باشد. بنابراین نباید اجازه بدهیم که مراجع در جلسات اوا اگر فورا قادر به کنترل و کاهش تنش در عضلات خود نشد ناامید شود. ایجاد انگیزه و حفظ انگیزه در مراجع تا زمانی که کنترل بیشتری در تمرین های بیوفیدبک کسب کند اهمیت ویژه ای دارد.هر جلسه شرایط تمرین ها باید با توجه به میزان آمادگی مراجع طراحی و اتنتخاب شود، به گونه ای که مراجع بازخورد مثبت به انداره ی کافی از دستگاه دریافت کند در انتهای جلسه تمام موارد ثبت شده باید ذخیره شود و روی یک نمودار اطلاعات هر جلسه ثبت و با مراجع در مورد نحوه ی عملکرد آن جلسه صحبت شود تا مراجع متوجه نقاط قوت و ضعف خود در طول جلسه بشود. تعداد جلسات معمولا می تواند بین حداقل 10 تا بیشتر از 24 جلسه ادامه داشته باشد.
شیوه های رهبری و مدیریت جلسات بیوفیدبک توسط درمانگر:
نحوه ی هدایت درمان توسط درمانگر، شیوه ای کاملا فردی و وابسته به ویژگی های رفتاری و شخصیتی درمانگر است و هم چنین می تواند در مورد مراجعین مختلف با ویژگی های متفاوت کاملا تغییر کند. نکات کلی که به عنوان درمانگر، در هدایت و رهبری جلسات درمان بیوفیدبک باید مورد توجه قرار دهید عبارت اند از:
اگر مراجع بتواند میزان انقباض عضلانی خود را کنترل کند، واکنش احتمالی شما می تواند این باشد که: آفرین این فوق العاده ست. کارت خیلی خوبه، همین طور ادامه بده، دلم می خواد الان به این فکر کنی که دقیقا از چه راهکاری استفاده می کنی و ازت می خوام که آخر جلسه در این مورد برام توضیح بدی. خیلی عالیه، تلاش کن که باهمین روش انقباض رو از این هم کمتر کنی.
در موقعیت دوم بیمار قادر نیست تنش عضلانی را کاهش دهد، در این صورت پاسخ احتمالی شما می تواند این باشد که : ایرادی نداره، ادامه بده، خیلی مهمه که متوجه بشی چه چیزی باعث شده که تنش عضلانی بدنت بیشتر بشه. این کمکمون می کنه تا متوجه بشیم چه چیزی می تونه کمک کنه که تنش کاهش پیدا کنه. دلم می خواد حواست باشه الان داری چیکار می کنی تا آخر جلسه بتونی برای من توضیحش بدی. نگران نباش می تونی اجازه بدی تنش همین طور بالا بره تا برسه به جایی که کاهش تنش اتفاق بیفته. شاید بهتر باشه از روش آرمیدگی دیگه ای استفاده کنی. روش های مختلف رو امتحان کن. مطمئن باش که در نهایت موفق میشی.
موقعیت سوم زمانی ست که مراجع علی رغم تلاش بسیاری که برای کاهش تنش در عضلات بدن خود انجام می دهد، هیج نتیجه ی مثبتی اتفاق نمی افتد و احتمالا نا امید می شود . واکنش احتمالی شما در این مورد می تواند این باشد که : این قابل قبوله، فراموش نکن که من بهت گفتم این کار خیلی کار سختیه و ممکنه زمان زیادی ببره تا بتونی کنترلش کنی، اگر این کار ساده ای بود تو اصلا نیازی به من و این دستگاه نداشتی و خود به خود می تونستی انجامش بدی. بذار چند دقیقه استراحت کنیم، گاهی تنها چیزی که لازم داری اینه که چند دقیقه به خودت فرصت بدی تا ذهنت و بدنت رو آروم کنی و بعد با انرژی و آرامش بیشتری برگردی به تمرین.
باید توجه داشته باشید که شما به عنوان یک رهبر باید مدیریت جلسه درمان را به گونه ای پیش ببرید که مراجع توصیه های راهبردی شما را کاملا به خاطر بسپارد تا بعدا در موقعیت های روزمره، زمانی که دسترسی به درمانگر ندارد بتواند ا زآن ها استفاده کند.
تمرین خانه:
تمرین و تکالیف خانگی، معمولا باید شامل تمام جنبه های سایکوفیزیولوژیکال درمان سردرد تنشی باشد. با روش های متنوعی می توان تمرین های خانگی را طراحی کرد اما مهم ترین نکته ای که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که این تمرین ها باید به گونه ای باشند که چند بار در طول روز در موقعیت های مکانی مختلف قابل استفاده باشند. به عبارتی مراجع با انجام دادن این تمرین ها یادبگیرد که چه طور می تواند در موقعیت های مختلف با انجام دادن چند تمرین ساده علائم خود را کنترل کند. از یک سری اپلیکیشن های خاص هم می توان استفاده کرد که به مراجع این امکان را می دهند تا در موقعیت های مختلف روزمره میزان تنش عضلانی خود را اندازه گیری و ثبت کند.
تعمیم پذیری نتایج درمان:
یکی دیگر از اهداف درمان بیوفیدبک در سردردهای تنشی باید این باشد که مراجع بتواند مطالبی را که در طول جلسات بیوفیدبک آموخته و بکار برده است، به موقعیت های روزمره ی زندگی اش تعمیم دهد و بتواند در موقعیت های مختلف از آن ها استفاده کند. یکی از بهترین روش هایی که برای این منظور می تواند مورد استفاده قرار بگیرد موقعیت های خود کنترلی ست که در میانه ی جلسات تمرینی بیوفیدبک باید انجام شود. در موقعیت های خود کنترلی از مراجع خواسته می شود که تلاش کند تا بدون دریافت بازخورد از دستگاه، میزان انقباض عضلانی خود را کاهش دهد. روش دوم این است که در ابتدا و انتهای جلسه ی درمان از یک محرک استرس زا استفداده شود. اگر مراجع بتواند در خلال تحریک استرسی، تنش عضلانی را پایین نگه دارد یعنی تعمیم نتایج درمان اتفاق افتاده است. روش بعدی این است که در برخی جلسات، درمانگر تلاش کند تا موقعیت جلسه ی درمانی را تا حد امکان به موقعیت های روزمره و طبیعی زندگی فرد نزدیک کند. مثلا با نشستن روی یک صندلی در وضعیت بدنی نامناسب و یا در حالت ایستاده تمرین ها را انجام دهد.
نکات قابل توجه در مورد کاربرد بیوفیدبک در بیماران کهنسال
در مورد مراجعین کهنسال درمانگر باید توجه داشته باشد که مراجع کاملا توضیحات و دستورالعمل درمان را متوجه شده باشد. بنابراین شاید لازم باشد که مطالب را چندین بار تکرار کند، از مراجع بخواهد تا خلاصه ای از مطالب توضیح داده شده را تکرار کند، تا از درک دستورالعمل ها از جانب مراجع اطمینان کامل پیدا کند. علاوه بر این باید توجه داشت که توضیح مطالب برای افراد کهنسال باید به زبانی ساده تر و کاملا قابل فهم ارائه شود. در ارتباط با این افراد صبر و حوصله ی بیشتری لازم است، وقت و انرژی بیشتری باید به کار گرفته شود تا مراجع تحت فشار قرار نگیرد. با بلند کردن صدای دستگاه و نزدیک تر کردن مانیتو مطمئن شوید که مراجع بازخورد های شنیداری و بصری را به راحتی می شنود و می بیند.
بحث و نتیجه گیری:
درمان بیوفیدبک الکترومایوگرافی به همراه مداخلات رفتاری ، یکی از روش های درمانی موثر در کاهش شدت و فراوانی سردردهای تنشی است. این روش درمانی با آموزش هایی که در طول جلسات به مراجع ارائه می کند، منجر به کسب مهارت های در فرد می شود که می تواند در موقعیت روزمره و طبیعی زندگی، علائم خود را شناسایی و کنترل کند.
سرکارخانم جهانبازی
کارشناس ارشد روانشناسی بالینی
مرکز نوروتراپی ایرانیان
بهار 95