شناخت امواج مغزی:
امواج مغزی انواع مختلفی دارند که هریک نام قرار دادی مخصوص به خودشان را دارند.به طور کلی هر موج مغزی 2 ویژگی عمده دارد: فرکانس و دامنه.
فرکانس موج به معنای تعداد دور موج در هر ثانیه است. به عبارت دیگر تعداد بالا و پایین شدن های موج در هر ثانیه نشان دهنده ی فرکانس موج است که واحد آن هرتز Hz .
دامنه یا Amplitud موج به معنای میزان بلندی هر موج است که واحد آن میکروولت می باشد.
بنا بر این هر موج دامنه و فرکانس مخصوص به خود را دارد که به وسیله ی آن شناسایی می شود. در نورولوژی، متخصصین مغز و اعصاب بیشتر با شکل موج خام سر و کار دارند. اما در نوروفیدبک، موج خام مغزی به تمام امواج زیر مجموعه ی سازنده ی موج خام تقسیم بندی می شود و هر یک از موج ها جداگانه مورد بررسی قرار می گیرند. در نورولوژی تاکید بر مورفولوژی و شکل موج خام است در حالیکه در نوروفیدبک ما با امواج کمی شده و عدد و رقم سر و کار داریم. در نوروفیدبک موج خام مغزی که به وسیله ی الکترودها ثبت می شود، به وسیله ی یک عملیات ریاضی مثل یک منشور به تمام موج های سازنده اش تجزیه می شود. دستگاه نوروفیدبک قابلیت نمایش همه ی امواج را بر حسب نیاز ما دارد. به این موج ها روی صفحه ی نمایش اصطلاحا کانال گفته می شود. کانال اصلی و واقعی در واقع همان موج خامی است که به وسیله ی الکترود روی سر ثبت می شود و سایر موج ها تحت عنوان کانال های مجازی شناخته می شوند، چرا که از تجزیه ی موج اصلی به وجود آمده اند.
نکته : یکی از ویژگیهای مهم امواج مغزی، رابطه ی معکوس میان فرکانس و دامنه است. به این معنی که با افزایش فرکانس موج، انتظار می رود که دامنه کاهش پیدا کند و بر عکس. به عبارت دیگر، امواج مغزی با فرکانس بیشتر، دامنه ی کمتری دارند و موج های مغزی که فرکانس کمتری دارند در حالت طبیعی دامنه ی بلند تری خواهند داشت.
امواج مغزی بر اساس فرکانس به چند نوع تقسیم بندی می شوند که برای هر کدام نام قراردادی مشخص شده است. هر یک از امواج مغزی مسئول کنترل و اثرگذاری بر بخشی از عملکردهای ذهنی ، هیجانی ورفتاری انسان هستند. شناسایی دقیق هر یک از امواج و ویژگی های آن ها یکی از مهم ترین نکات در یادگیری و کاربرد نوروفیدبک می باشد. در ادامه توضیح مختصری از ویژگی های هر یک از امواج مغزی مورد بررسی قرار می گیرد.
ویژگی های خاص امواج مغزی و ارتباط آن با رفتار :
موج دلتا : (فرکانس 4 – 1 هرتز)
موج دلتا دارای کمترین محدوده ی فرکانس در مقایسه با سایر امواج مغزی است. به طور کلی موج دلتا در وضعیت خواب و ناهشیاری بیشتر مشاهده می شود. موج دلتا در نوزادان زیر 6 ماه موج غالب است و انتظار می رود که در شرایط طبیعی با افزایش سن از دامنه ی این موج کاسته شود. موج دلتا هم چنین در افرادی با علائم آسیب مغزی، ناتوانی در یادگیری، پلک زدن سریع، حرکات سریع چشم و مغز خواب آلوده مشاهده می شود.
موج تتا : ( فرکانس 8 – 4 هرتز)
موج تتا در خلاقیت و درک شهودی و حسی، تمرکز درونی و حافظه نقش مهمی دارد. در افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی- کم توجهی ، افزایش غیر طبیعی دامنه ی موج تتا منجر به زمان واکنش کند و ناتوانی در یادگیری می شود.
موج آلفا : ( فرکانش 12- 8 هرتز)
موج آلفا در شرایط هشیاری، آرامش درونی،آمادگی ذهنی، اندیشیدن عمیقو در حالت بسته بودن چشم ها دیده می شود. در افراد خیال باف، افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی – کم توجهی، اختلالات یادگیری، افسردگی، آسیب های مغزی خاص و در صورت مصرف مواد و الکل، موج آلفای لوب پیشانی دامنه ی بزرگ تری دارد ولی در افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی و بی خوابی، موج آلفا در قسمت پس سری افزایش دامنه خواهد داشت.
موج SMR ( sensory motor rhythm– فرکانس 15 – 12 هرتز)
این موج در حالت های آرامش و تمرکز و بی حرکتی دامنه ی بیشتری دارد. موج SMR یکی از شاخص های اصلی نشان دهنده ی میزان توجه و تمرکز در افراد می باشد. در بیماران مبتلا به اختلال بیش فعالی – کم توجهی معمولا این موج دامنه ی کم تری در مقایسه با افراد معمولی دارد. در این بیماران افزایش دامنه ی موج SMR منجر به کاهش حرکات و افزایش توجه و تمرکز می شود.
موج بتا : ( فرکانس 15 – 22 هرتز )
این موج در فرایند توجه و تمرکز، حافظه، تفکر، حفظ توجه و حل مسئله تاثیر زیادی دارد. افزایش دامنه ی بتا در اختلالات اضطرابی، وسواس، اختلالات خواب و دندان قروچه دیده می شود.
موج high beta : ( فرکانس 35 – 22 )
افزایش دامنه ی این موج در حالت های گوش به زنگی افراطی، اندیشناکی مداوم، پردازش شناختی سریع، زودرنجی و وسواس دیده می شود.
موج گاما : ( فرکانس 42 – 35 هرتز )
موج گاما بیشترین فرکانس را در مقایسه با سایر امواج مغزی دارد و افزایش دامنه ی آن جهت فرایند یادگیری در ارتباط با مسائل پیچیده و چند وجهی ضرورت دارد.
نکته : با افزایش سن از کودکی به بزرگسالی، به تدریج دامنه ی موج تتا کاهش پیدا می کند و دامنه ی موج آلفا افزایش می یابد. اما در اواخر سال های میانسالی و پیری مجددا افزایش دامنه ی موج تتا و کاهش دامنه ی موج آلفا مشاهده می شود. در افرادی که مبتلا به انواع اختلالات نورولوژیک هستند و هم چنین در کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی – کم توجهی و اختلالات یادگیری، افزایش دامنه ی موج تتا و کاهش دامنه ی موج آلفا مشاهده می شود.
نکته : نوروفیدبک برای هر فرد، تا حدی منحصر به فرد و خاص عمل می کند. با وجود اینکه اصول و قواعد کلی و عمومی در زمینه ی آستانه ی به هنجار و طبیعی فرکانس و دامنه ی امواج مغزی وجود دارد ولی در نهایت هر فرد با خودش مقایسه می شود. فعالیت الکتریکی امواج مغزی، تحت تاثیر عوامل مختلفی مثل سن، مواد شیمیایی، اختلالات مغزی و درک حسی محرک های بیرونی قرار می گیرد. در ابتدای تولد، موج های مغزی با فرکانس کمتر و دامنه ی بلندتر غالب هستند. با افزایش سن موج هایی با فرکانس بیشتر و دامنه ی کوتاه تر غالب هستند و در اواخر عمر دوباره موج هایی با فرکانس کم و دامنه ی بلندتر غالب می شوند. بنا بر این در حالت طبیعی دامنه ی امواج مغزی در کودکان بیشتر از بزرگسالان است.
نویسنده: انیس جهانبازی، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی،نوروتراپیست مرکزنوروتراپی ایرانیان