بخش اول: تعریف تغییر پذیری ضربان قلب و توضیح فیزیولوژی مرتبط با آن.
تغییر پذیری ضربان قلب یا HRV یکی از مهم ترین فاکتورهای فیزیولوژیکی در بدن ما انسان هاست که عملکرد آن نه تنها موجب افزایش سطح کیفیت سلامت جسمانی ما می شود، بلکه در کاهش تنش و اضطراب نیز بسیار موثر است.
برای شناخت و درک کامل معنا و تعریف میزان تغییرپذیری ضربان قلب، نحوه ی کارکرد آن و اهمیت آن لازم است ابتدا مفاهیم و مبانی فیزولوژی قلب و عروق مرتبط با این موضوع توضیح داده می شود که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد.
قلب، یک اندام ماهیچه ای در بدن ماست که وظیفه ی پمپاژ خون به تمام اندام های داخلی ما را به وسیله ی انقباض های منظم و ریتیمک بر عهده دارد.قلب ما انسان ها از چهار بخش اصلی تشکیل شده است. دو بطن که وظیفه ی پمپاژخون به اندام ها را به عهداه دارند و دو دهلیز که خون را دریافت می کنند.خون بدون اکسیژن وارد دهلیز سمت راست می شود و از آن جا به بطن سمت راست می رود، سپس به وسیله ی عروق ریوی وارد شش ها می شود. در شش ها خون مجددا اکسیژن رسانی شده، وارد دهلیز سمت چپ می شود و ازآن به بطن سمت چپ وارد شده و سپس به سایراندام های بدن پمپاژ می شود.
انقباضات قلبی به وسیله ی یک سیستم تنظیم کننده ی ضربان طبیعی و خودکار کنترل می شوند. غده ی سینواتریال (sinoatrial node SA) و غده ی دهلیزی-بطنی (atrioventricular node AV). این دو غده بدون وابستگی به سیستم اعصاب به صورت خود تحریکی عمل می کنند و حتی اگر از بدن خارج شوند باز هم عملکرد خود را حفظ می کنند. غده ی SA، وظیفه ی تولید تحریکات الکتریکی(پتانسیل عمل) را بر عهده دارد. شبیه کاری که سلول های عصبی انجام می دهند.در یک قلب سالم پتانسیل عمل در SA ساخته شده و به دهلیزهای قلب گسترش پیدا می کند و منجر به انقباض هماهنگ هر دو دهلیز می شود. بعد از آن تحریک الکتریکی به AV می رسد و با ایجاد یک تاخیر یک دهم ثانیه ای ،به دهلیزها فرصت خالی شدن می دهد و بعد از آن پتانسیل عمل به بطن ها گسترش پیدا می کند و منجر به انقباض هماهنگ و همزمان هر دو بطن قلب می شود. این فرایند از زمان شروع یک تپش قلب تا زمان شروع ضربان قلب بعدی تحت عنوان چرخه ی قلبی شناخته می شود.
الکتروکاردیوگرام یا نوار قلب این تحریکات الکتریکی را که به وسیله ی مایعات بدن به سطح پوست هدایت شده را تشخیص می دهد و ثبت می کند و آن را به صورت مجموعه ای از موج ها نشان می دهد. در یک نوار قلب طبیعی امواج P , T , QRS COMPLEX و U دیده می شود که هر کدام از آن ها نشان دهنده ی فعالیت یک بخش از قلب است که بر اساس آن می توان وضعیت سلامت عملکرد قلب را ارزیابی کرد.آن چه که برای شناخت مفهموم HRVضرورت دارد، شناخت امواج R است که نشان دهنده ی انقباض بطن ها ( ضربان قلب) هستند. همچنین فاصله ی RR که نشان دهنده ی فاصله ی بین دو ضربان طبیعی است مهم است.
HRV یا تغییرپدیری ضربان قلب به معنای تغییرات در فاصله ی زمانی بین ضربان های قلب است. بیشتر از هر عضو دیگری در بدن ما ، عملکرد قلب ثابت نیست. در نتیجه تغییرات زیادی در نرخ تپش های قلب ما ایجاد می شود.میزان ضربان های قلب ما اغلب اوقات در حال تعییر است و این بدان معناست که فاصله ی زمانی بین ضربان های قلب کاهش یا افزایش دارد. ما معمولا ضربان قلب آهسته و پایدار را طبیعی و سالم در نظر می گیریم پس شاید کمی غیرمنطقی به نظر برسد که چه طور ممکن است تغییرات دائمی ریتم ضربان قلب ما چیز خوبی باشد.
برای پاسخ به این سوال ابتدا لازم است به تفاوت بین ضربان قلب و HRV بپردازیم و بعد از آن در مورد اهمیت HRV بحث کنیم.
ضربان قلب در واقع نشان دهنده ی انقباضات هماهنگ بطن های قلب (بخش های پایینی قلب) است. زمانی که شما بتوانید ضربان قلب خود را احساس کنید خیلی ساده می توانید تعداد ضربان های قلب خود را در یک بازه ی زمانی اندازه گیری کنید که این تعداد نشان دهنده ی تعداد انقباضات بطن های قلب شما ست. این عدد، عددی ست که ما انتظار داریم معمولا پایدار و ثابت باشد و در زمان استراحت کم تر از زمان فعالیت بدنی باشد. اما در نظر داشته باشید که HRV فاکتوری ست که بدون استفاده از ابزارهای خاص، شما قادر به اندازه گیری آن نخواهید بود. باز هم تکرار می کنم که HRV درواقع تغییرات دقیق ناشی از افزایش یا کاهش فاصله ی زمانی بین دو ضربان قلب است و بدون ابزارهای تخصصی مربوطه قابل اندازه گیری و ثبت نیست.
الکتروکاردیوگرام یا نوار قلبی، فعالیت و تحریکات الکتریکی تولید شده در قلب را ثبت و اندازه گیری می کند. اما زمانی که شما با HRV بیوفیدبک کار می کنید، مثل این نیست که به یک نوار خام اکتروکاردیوگرام نگاه می کنید، بلکه نرم افزارهای بیوفیدبک به گونه ای طراحی شده اند که امواج نوار قلب را به صورت نموداری از عملکرد ضربان قلب نشان می دهد. نموداری که هر نقطه از آن در واقع نشان دهنده ی صربان قلب آنی در همان لحظه است. در واقع نرم افزار بیوفیدبک زمانی که یک ضربان قلب را( R PEAK) شناسایی می کند بلافاصله فاصله ی زمانی با ضربان قبلی را اندازه گیری می کند و تعیین می کند که اگر در یک بازه ی زمانی یک دقیقه ای تغییری در ریتم انقباض های بطنی اتفاق نیفتد نرخ ضربان قلب شما در یک دقیقه چه قدر خواهد بود که این در واقع همان نرخ ضربان قلب آنی و فوری ست که نرم افزار بیوفیبک آن را به صورت نمودارهای سینوسی شکل می دهد. به زبان ساده تر،HRV نشان دهنده ی افزایش و کاهش سرعت ضربان قلب است که به صورت امواج سینوسی نشان داده می شود.زمانی که فاصله ی زمانی دو ضربان قلب ( R-R INTERVAL ) کم شود، نرخ ضربان قلب افزایش می باید و زمانی که فاصله ی زمانی دو ضربان افزیش یابد نرخ ضربان قلب کم تر می شود.علاوه بر این افزایش و کاهش نرخ ضربان قلب نشان دهنده ی نوسان و تغییرپذیری ضربان قلب است.
حالا اجازه بدهید تا در مورد اهمیت HRV و تغییرپدیری و نوسان ضربان قلب توضیح دهیم. دامنه و تنوع و پیچیدگی این تغییرات تعیین کننده ی توانایی اندام های بدن برای خودکنترلی است. هر چه قدر دامنه ی نوسان و تنوع آن بیشتر باشد سطح کیفی سلامت اندام های بدن افزایش می یابد.
پاول لرر(2007)، این تغییر پذیری را به عنوان یکی از اجزا ضروری در فرایند بازخورد منفی که در تنظیم و کنترل ضربان قلب و فشارخون بکار می رود در نظر گرفته است. زمانی که فشارخون افزایش پیدا می کند، بارورسپتور(فشارسنجی که درون عروق کار گذاشته می شود) این افزایش فشارخون را تشخیص می دهدو سیگنال هایی به قلب می فرستد که منجر به کاهش ضربان قلب و در نتیجه کاهش فشار خون می شود. زمانی که فشارخون کاهش پیدا می کند این فشارسنج با ارسال سیگنال هایی به قلب موجب افزایش ضربان قلب و فشارخون شده و به این ترتیب تنظیم و کنترل فشارخون و ضربان قلب اتفاق می افتد.این تغییر پذیری و نوسان ضربان قلب و فشارخون تعادل زیستی اندام های بدن را حفظ می کنند و عملکرد فیزیولوژیک بدن را به تعادل پیش از آسیب دیدن بر می گرداند.
تا زمانی که این فرایند درست و به موقع کار بکند بدن این قابلیت را دارد که با خود تنظیمی تعادل زیستی را در هر زمانی که عملکرد اندام ها با مشکل روبه رو شدحفظ کند.بنا براین زمانی که سطح HRV در بدن کاهش بیابد این توانایی خود تنظیمی اندام های بدن به خطر می افتد. تعداد زیادی از تحقیقات وجود دارند که نشان می دهند عملکرد بالای HRV برای حفظ سلامت جسمانی و هیجانی انسان ها ضروری است.به ویژه کاهش HRV به طور واضح احتمال مرگ ناشی از سکته ی قلبی و خطر ابتلا به انسداد عروق و آریتمی قلبی را افزایش می دهد.کاهش HRV هم چنین احتمال ابتلا به فشارخون،اضظراب، افسردگی، حملات پانیک، فیبرومایالژیا، دیابت و اختلال استرس پس از سانحه را به طور معناداری افزایش می دهد.
علاوه بر این تحقیقات نشان می دهند که افزایش HRV با کاهش علایم بیماری آسم، سندوم روده ی تحریک پذیر، ایست قلبی، فشارخون، گرفتگی عروق قلب،فیبرومایالژیا، فشار خون، اضطراب افسردگی اساسی مرتبط است.
ترجمه از کتاب Clinical handbook of biofeedback
مترجم: انیس جهانبازی، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی، نوروتراپیست
مرکزنوروتراپی ایرانیان
اردی بهشت 95